Ο Yavor Tarinski σε πολλά από τα κείμενα του στο New Compass τονίζει την σημασία του αυτοπεριορισμού σε ένα περιβάλλον άμεσης δημοκρατίας. Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες μια δημοκρατικής κοινότητας πρέπει να μπορούν να προστατεύσουν τους τους εαυτούς τους από τους ίδιους, να ορίσουν κάποια όρια στις έτσι και αλλιώς άπειρες επιλογές πολιτικών αποφάσεων.
Αυτός είναι ένας ακόμη τρόπος να πει κανείς πως πραγματική δημοκρατία δεν «απαγορεύεται το απαγορεύεται», αλλά πως οι κανόνες και οι νόμοι που ρυθμίζουν τις ζωές μας δεν επιβάλλονται από κάποια εξωκοινωνική οντότητα (Θεός, το Κράτος, η Φύση, η Αγορά), αλλά από εμάς – τα μέλη της κοινότητας.
Αυτό γίνεται σαφές αν εξετάσουμε την ετυμολογία της λέξης αυτονομία.
Μια αυτόνομη κοινότητα καθορίζει το νόμο του εαυτού της. Κατά κάποιο τρόπο, δημοκρατία είναι πάντοτε αυτοπεριορισμός, καθώς οι άνθρωποι φτιάχνουν πάντοτε νόμους και παίρνουν αποφάσεις που πάντοτε περιέχουν ένα στοιχείο περιορισμού. Όμως αυτοπεριορισμός προχωρά πέρα από αυτό. Όπως το έθεσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, το δημοκρατικό παράδοξο είναι ακριβώς αυτό: σε μια δημοκρατία, οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν τα πάντα, αν και οι άνθρωποι γνωρίζουν επίσης πως δεν πρέπει να κάνουν τα πάντα.
Στο κείμενο αυτό, θα αναλύσω σύντομα τρείς λόγους που υπογραμμίζουν τη μεγάλη σημασία – ακόμη και αναγκαιότητα – του αυτοπεριορισμού σε μια κοινωνία που δεν κυβερνάται από κρατικό μηχανισμό, αλλά κατευθείαν από τα μέλη της κοινότητας. Φυσικά οι τρεις λόγοι έχουν στενή συγγένεια μεταξύ τους και κατά κάποιο τρόπο, μπορεί να τους διακρίνει κάποιος μεταξύ τους μόνο για θεωρητικούς σκοπούς.
Μιλώντας φιλοσοφικά, η αυτονομία βασίζεται στην κατανόηση πως δεν υπάρχει απόλυτο κριτήριο για την ορθότητα ή την καλοσύνη των πράξεων μας, ακόμα περισσότερο δεν υπάρχει απόλυτο κριτήριο για το νόημα με το οποίο επενδύουμε τις ζωές μας. Δεν υπάρχει εξωτερικός δικαστής που να μας βεβαιώσει αν πράξαμε ηθικά ή όχι, σωστά ή λάθος. Η αυτονομία συνδέεται με τη φιλοσοφική αντίληψη της ζωής και του κόσμου ως πράγματα που δεν έχουν έμφυτο νόημα. Κάθε απόφαση που παίρνουμε, κάθε αξία που επιλέγουμε να υποστηρίξουμε είναι κατά κάποιο τρόπο τυχαία, που σημαίνει πως δεν ανταποκρίνεται σε ένα στέρεο, οντολογικό, «ακλόνητο θεμέλιο» (fundamentum inconcussum). Διαφορετικά δεν θα έπρεπε να αναζητούμε τη δημοκρατία και αυτονομία, αλλά θα έπρεπε να ψάχνουμε αυτό το «θεμέλιο» και να ακολουθούμε τις επιταγές του.
Στο πολιτικό πεδίο, μια αυτόνομη κοινότητα δεν ρυθμίζεται από το Κράτος και τους νόμους του. Τα ίδια τα μέλη της κοινότητας φέρουν την ευθύνη της δημιουργίας των νόμων και της λήψης όλων των σημαντικών πολιτικών αποφάσεων. Επιπλέον το κουβαλάνε συνεχώς και όχι μια φορά κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια. Δημοκρατία είναι το καθεστώς όπου όλα μπορούν να αμφισβητηθούν (ακόμη και αν αυτό δεν συμβαίνει πάντα). Αν κάποιος δεν υποπέσει σε κάποιο μαρξιστικό σφάλμα, σύμφωνα με το οποίο η εξάλειψη των οικονομικών αντιθέσεων θα εξαφανίσει και την ανάγκη πολιτικής συζήτησης και ακόμη και της διαφωνίας, θα καταλάβει πως δεν υπάρχει κανένας λόγος απολύτως για να πιστεύει πως οι αποφάσεις της δημοκρατίας είναι πάντοτε σωστές. Δεν υπάρχει εσωτερικό όριο που μπορεί να αποτρέψει μια δημοκρατική κοινότητα από το να δημιουργήσει ένα ρατσιστικό, σεξιστικό κλπ νόμο. Ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί αυτό είναι συνειδητά και συνεχώς να θέτουμε όρια στις αποφάσεις μας, αναλογιζόμενοι τις συνέπειες που πιθανώς θα έχει στη κοινότητα μας, αλλά και για τις μειονότητες και τις άλλες κοινότητες.
Είναι από τον Μοντεσκιέ και ακόμη από τον Αριστοτέλη πως κάθε πολιτικό καθεστώς δεν λειτουργεί αν δεν δημιουργήσει το τύπο των ανθρώπινων όντων που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του. Κάθε κοινωνία δημιουργεί τον ανθρωπολογικό τύπο που της ταιριάζει. Μέσα από μια διαδικασία που ο Φρόιντ αποκαλεί μετουσίωση, κάθε πρόσωπο που γεννιέται σε μια συγκεκριμένη κοινωνία αφομοιώνει τις αξίες της, τα σχέδια της, το τρόπο σκέψης και δράσης και αποτελεί μια ταυτότητα «επιλογής», η που του επιβάλλουν, ένα από τους κοινωνικά διαθέσιμους ρόλους.
Είναι ξεκάθαρο πως οι περισσότερες ιστορικές κοινωνίες διαμόρφωσαν τα μέλη τους με την καταπίεση της δημιουργικής τους φαντασίας και της ικανότητας τους για λήψη αποφάσεων. Σε σχεδόν όλες τις κοινωνίες που υπήρξαν, δεν ήταν δυνατό να σκεφτείς πως οι κοινωνικοί κανόνες δεν είναι δίκαιοι. Ήταν αδύνατο ακόμη και να θέσει το ζήτημα, όχι από φόβο ή ωμή βία, αλλά γιατί από το τρόπο που η θεσμική κοινωνία διαμόρφωσε τα μέλη αυτών των ετερόνομων κοινοτήτων, κάνοντας τα κατάλληλα για αυτή.
Αντίθετα μια αυτόνομη κοινότητα δεν καταστέλλει την δημιουργικότητα και τη φαντασία των μελών της, ούτε εξαφανίζει την ικανότητα τους για κριτική σκέψη. Ακριβώς το αντίθετο: για να είναι σε θέση να λειτουργήσει, δημιουργεί άτομα με υψηλές δυνατότητες διαβούλευσης, κριτικής αντίληψης και φαντασίας. Αλλά και το κάνει δίχως να λέει πως τα άτομα αυτά είναι πολύ λιγότερο υποτακτικά και υπάκουα. Αυτό είναι κατ’ αρχήν κάτι καλό, αλλά κουβαλά και ένα κίνδυνο, που μπορεί να ελεγχθεί – αλλά όχι να εξαλειφθεί εντελώς – μέσα από τον αυτοπεριορισμό αυτών των ελεύθερων προσώπων. Μαζί με την καίρια ικανότητα της αμφισβήτησης του νόμου, πρέπει να αναπτυχθεί και η ικανότητα της αποδοχής κάποιου είδους νόμου και ένα υψηλή συναίσθηση της ευθύνης που έρχεται με την ελευθερία.
Ο κίνδυνος είναι το τίμημα για όσους αναζητούν την ελευθερία. Αν θέλουμε να μην είναι πολύ ψηλό το τίμημα, πρέπει να εκπαιδευτούμε από τώρα, με το να αφιερώσουμε τους εαυτούς μα στην εφαρμογή των αρχών του αυτοπεριορισμού και ευθύνης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η ιδέα πως όλα είναι δυνατά θεωρείται από την Hannah Arendt σαν ιδέα που ταιριάζει στο ναζισμό. Παρόμοια η ιδέα της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης είναι βασικό αξίωμα των καπιταλιστικών κοινωνιών μας. Αντίθετα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με κανόνες, όχι γιατί μας το είπε κάποιος, αλλά επειδή το θέλουμε, και γιατί αναγνωρίζουμε τους εαυτούς μας ως συνδημιουργούς αυτών των κανόνων – κάτι που φυσικά δεν ισχύει στις σημερινές κοινωνίες.
Γιάννης Κτενάς
----------------------
Αρθρο που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα New Compass. Ο Γιάννης Κτενάς είναι διδακτορικός φοιτητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συμμετέχει στη συντακτική ομάδα της πολιτικής και φιλοσοφικής επιθεώρησης Kaboom.
Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας.
Popular
Sites
Labels
